گمرک جمهوری اسلامی ایران در سال‌های اخیر یکی از دوره‌های پرتحول خود را تجربه کرده است؛ دوره‌ای که هم‌زمان با نیاز کشور به افزایش شفافیت، کنترل بیشتر مبادلات تجاری، مبارزه با فساد ساختاری، و تسهیل فرآیندهای تجاری آغاز شد. در این میان، مجموعه‌ای از اصلاحات ساختاری، دیجیتال و مدیریتی اجرا شد که بنا بر گزارش‌ها و مستندات رسمی، تأثیر قابل‌توجهی بر عملکرد سازمان داشته است. این مقاله نگاهی بی‌طرفانه و تحلیلی به مهم‌ترین اقدامات اصلاحی گمرک در این دوره دارد.

---

۱. چالش‌های ساختاری گمرک پیش از دوره تحول

پیش از شروع اصلاحات، گمرک ایران با مجموعه‌ای از چالش‌های مزمن مواجه بود که بسیاری از آن‌ها در گزارش‌های رسمی مانند گزارش دیوان محاسبات، وزارت اقتصاد و کمیسیون اقتصادی مجلس ذکر شده‌اند. برخی از اهم این چالش‌ها عبارت بودند از:

• تعدد سامانه‌ها و نبود یکپارچگی دیجیتال

• عدم شفافیت در فرایندهای ترخیص کالا

• وجود گلوگاه‌های فساد در فرایندهای دستی

• طولانی بودن زمان ترخیص و هزینه‌های غیررسمی

• ضعف اتصال اطلاعاتی میان گمرک، بانک مرکزی و سایر دستگاه‌ها

• ناتوانی در رصد لحظه‌ای تردد کالا در مبادی ورودی و خروجی

این مشکلات زمینه‌ای ایجاد کرد که ضرورت اصلاحات، بیش از هر زمان دیگری احساس شود.

---

۲. یکپارچه‌سازی سامانه‌های گمرکی و حرکت به سمت گمرک دیجیتال

یکی از مهم‌ترین نقاط تمرکز اصلاحات، دیجیتالی‌سازی ساختاری و حذف فرآیندهای غیرضروری بود. بنا بر گزارش‌های رسمی وزارت اقتصاد و خبرگزاری‌های تخصصی حوزه تجارت، چند اقدام کلیدی انجام شد:

✔ یکپارچه‌سازی با بیش از ۳۰ دستگاه دولتی

گمرک پیش‌تر به‌صورت جزیره‌ای با دستگاه‌ها تعامل می‌کرد. در دوره اصلاحات:

• سرویس‌های الکترونیکی با وزارت صمت

• بانک مرکزی

• سازمان استاندارد

• سازمان بنادر

• نیروی انتظامی

• و سایر نهادها

به شیوه مستقیم یا سرویس‌محور یکپارچه شد.

نتیجه این یکپارچگی، کاهش قابل توجه خطا، کاهش مراجعه حضوری و افزایش سرعت تبادل داده بود.

✔ به‌روزرسانی سامانه EPL و بهبود زیرساخت نرم‌افزاری

سامانه EPL که سال‌ها دچار مشکلات فنی و کندی بود، در این دوره بازطراحی و نوسازی شد. رسانه‌ها گزارش دادند که نسخه جدید سامانه:

• پایدارتر

• سریع‌تر

• و قابل اتصال به زیرسیستم‌های جدید

شد.

✔ حرکت به سمت «گمرک هوشمند»

با توجه به سیاست‌های کلان وزارت اقتصاد، گمرک به‌سمت استفاده از فناوری‌های جدید از جمله:

• پردازش داده

• تحلیل ریسک

• تبادل داده برخط

• و مدیریت هوشمند بازرسی‌ها

پیش رفت.

---

۳. افزایش سرعت ترخیص و کاهش توقف کالا

یکی از مهم‌ترین مسائل فعالان اقتصادی، زمان ترخیص کالا است. طبق داده‌های منتشره در رسانه‌ها و گزارش وزارت اقتصاد، اقدامات زیر در دوره مدیریت رضوانی فر در گمرک موجب بهبود قابل‌توجه زمان ترخیص شد:

✔ افزایش گمرکات مجاز به ارزیابی و کارشناسی

قبلاً بسیاری از فرآیندها در چند گمرک محدود انجام می‌شد. اکنون بخش قابل‌توجهی از گمرکات:

• مجوز ارزش‌گذاری

• کارشناسی

• بررسی اسناد

• و ارزیابی

را دریافت کردند.

این تغییر موجب کاهش بار اجرایی و کاهش میانگین توقف کالا در بنادر شد.

✔ بازطراحی مسیرهای سبز، زرد و قرمز

براساس مدل‌های جدید تحلیل ریسک:

• مسیر سبز افزایش یافت

• تمرکز بازرسی روی کالاهای پرریسک قرار گرفت

• زمان ترخیص کالاهای کم‌ریسک کاهش یافت

این موضوع به‌صورت مکرر در گزارش‌های رسانه‌ای و اظهارات رسمی گمرک اشاره شده است.

---

۴. تقویت شفافیت و مقابله با فساد

یکی از جدی‌ترین محورهای تحولی گمرک، افزایش شفافیت و کاهش زمینه‌های فساد سیستماتیک بود. این اقدامات شامل:

✔ حذف فرآیندهای حضوری و کاهش ملاقات ارباب‌رجوع

هر مرحله‌ای که امکان الکترونیکی شدن داشت، دیجیتال شد.
کاهش مراجعه حضوری → کاهش امکان تخلف.

✔ رصد لحظه‌ای ورود و خروج کالا

سامانه‌های مرتبط با بنادر و انبارها به‌روز شدند و امکان:

• مشاهده وضعیت کالا

• بررسی توقف

• و ردیابی مسیر

برای نهادهای مرتبط فراهم شد.

✔ ثبت الکترونیکی تمام مجوزها و مکاتبات

هیچ‌یک از فرآیندهای مهم اکنون بدون ثبت دیجیتال انجام نمی‌شود.
این یعنی: امکان بررسی، راستی‌آزمایی و بازبینی دقیق‌تر اسناد.

---

۵. اصلاح ساختار نیروی انسانی و چابک‌سازی سازمان

طبق گزارش رسانه‌ها و تحلیل کارشناسان، گمرک در این دوره شاهد تغییرات ساختاری در بخش منابع انسانی نیز بود:

• فعال شدن واحدهای تخصصی (تحلیل ریسک، فناوری اطلاعات، بازرسی پس از ترخیص)

• جابه‌جایی برخی پست‌ها برای کاهش تعارض منافع

• افزایش اختیارات گمرکات استانی

این تغییرات موجب شد بسیاری از تصمیمات مهم، به‌جای تمرکز در تهران در همان گمرک محل انجام شود.

---

۶. همکاری بیشتر با بخش خصوصی و اتاق بازرگانی

در این دوره جلسات مشترک گمرک با:

• اتاق بازرگانی ایران

• تشکل‌های صادراتی

• تشکل‌های وارداتی

• و فعالان زنجیره تأمین

افزایش یافت.
بسیاری از مقررات و آیین‌نامه‌ها با مشارکت همین نهادها بازطراحی شدند.

---

۷. گزارش‌های رسمی از کاهش خطا و افزایش شفافیت

رسانه‌های تخصصی حوزه تجارت گزارش‌هایی منتشر کردند مبنی بر:

• کاهش تخلفات سیستمی

• کاهش موارد قاچاق از مبادی رسمی

• افزایش دقت اظهارنامه‌ها

• کاهش اختلافات میان گمرک و فعالان اقتصادی

این موارد اگرچه نیاز به تحلیل بلندمدت دارند، اما بر پایه داده‌های موجود، نشانه‌ای از تأثیر مثبت اصلاحات ساختاری است.

---

جمع‌بندی

اصلاحات گمرک جمهوری اسلامی ایران در این دوره از جنس اقدامات بنیادی بود که در چند محور کلیدی رخ داد:

• دیجیتالی‌سازی

• شفافیت

• مبارزه با فساد

• تسهیل تجارت

• افزایش سرعت ترخیص

• و چابک‌سازی سازمان

بر اساس گزارش‌های منتشرشده، بخش بزرگی از این اقدامات اثر قابل‌توجهی بر عملکرد گمرک گذاشته و بسیاری از فعالان اقتصادی نیز از بهبود روندها نسبت به گذشته سخن گفته‌اند.
ارزیابی نهایی و بلندمدت این اصلاحات نیازمند گذشت زمان است، اما آنچه روشن است، حرکت گمرک به‌سمت ساختارهای مدرن‌تر، شفاف‌تر و دیجیتالی‌تر است.​